Bir ulus Ata’sının anıtmezarını nasıl inşa eder?
Atamız’ın naaşı, 70 yıl önce bugün Anıtkabir’e nakledildi. Anıtkabir’in hikayesinden reklam ve pazarlamaya dair ne öğrenebiliriz?
Daha önce Ajans-müşteri problemleri ile ilgili yazmış ve ajanslardan iş isterken bir çerçeve çizmek gerektiğini uzun uzun anlatmıştım. Bugün sizlerle tarihten harika bir brief örneği paylaşacağım. Amacım bu anlamlı günde Atamızı anmak ve anlatacağım hikayeden çıkartılacak dersler ile size bir fayda sunabilmek.
Bugün 10 Kasım. Modern Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün ölüm yıldönümü. Bugün aynı zamanda, Atamız’ın ebedi ikametgahı Anıtkabir’e taşınmasının 70. yılı. Daha önce Anıtkabir’le ilgili çeşitli okumalar yapmıştım. İki yıl kadar önce Anıtkabir’i tekrar ziyaret ettikten sonra, mimarisi ile ilgili bazı şeyleri merak ettim ve biraz daha detaylı araştırma ihtiyacı hissettim. Bu sayede müsabakayı, müsabakaya katılan eserleri ve kazanan esere nasıl karar verildiğini öğrenme fırsatım oldu. Çok fazla detaya girmeden Anıtkabir’in hikayesini sizinle paylaşmak isterim.
Atatürk’ün vefatından sonra Ata’nın yüce kişiliğine uygun bir anıtmezar yaptırılması düşüncesi ile hükümet, Anıtkabir inşaatının yapılacağı yerin tesbiti için özel bir komisyon kuruyor. 6 Aralık 1938’de ilk toplantısını yapan komisyon, Anıtkabirin inşa edilebileceği olası alanlar için bir rapor hazırlıyor. Bu rapor doğrultusunda Mecliste kurulan 15 milletvekilli tespit komisyonu, Rasattepe’nin Anıtkabir için uygun alan olduğuna 17 Ocak 1939’da oy çokluğu ile karar veriyor ve 7 Temmuz 1939’da kamulaştırma çalışmaları başlıyor.
1941 yılında Başbakanlık’ta kurulan komisyon birazdan aşağıda okuyacağınız bildiriye göre, sadece Avrupalı mimarların katılacağı bir müsabaka duyurusu yapıyor. Basından ve aydınlardan gelen tepkiler ile yarışma Türk mimarlara da açılıyor ve uluslararası bir kapsama kavuşuyor.
Kazanan eserlerin belirlenmesi için Avrupa’nın ünlü sanatçılarından Alman Prof. P. Bonatz, İsviçreli Prof. İvan Tenghom ve Macar Prof. Karoly Wickinger ile ünlü Türk sanatçı Prof. Arif Hikmet Holtay, Bayındırlık Bakanlığı Yapı ve İmar İşleri Reisi Yüksek Mimar Muammer Çavuşoğlu ve Ankara İmar Müdürü Yüksek Mimar Muhlis Sertel’den oluşan 6 kişilik jüri oluşturuluyor.
Katılım 2. Dünya savaşı sebebi ile beklenenin çok altında kalıyor ve yarışma süresi 6 ay uzatılıyor. Yarışmaya; Türkiye'den 25; Almanya'dan 11; İtalya'dan 9; Avusturya, Çekoslovakya, Fransa ve İsviçre'den ise birer adet olmak üzere toplam 49 proje gönderilmiş. Bu projelerden teki yarışma süresi bittikten sonra komisyona ulaştığından, diğeri ise projenin ambalajı üzerinde sahibinin kimliği yazılmamış olduğundan diskalifiye ediliyor ve 47 proje üzerinden değerlendirme yapılıyor.
Juri heyeti 12 Mart 1942'de ilk toplantısını gerçekleştiriyor. Başvuran 17 proje, "yarışmanın yüksek amacını karşılamadıkları" gerekçesiyle ilk aşamada eleniyor. Kalan 30 projeden 19’u çeşitli gerekçelere eleniyor ve üçüncü incelemeye 11 proje kalıyor. 21 Mart'ta çalışmalarını tamamlayan jüri hiç bir eserin uygulanmaya uygun olmadığını ancak Johannes Krüger'e ait 9, Emin Onat ile Orhan Arda'ya ait 25 ve Arnaldo Foschini'ye ait 44 numaralı projelerin yeniden incelenmeleri ve birtakım değişikliklere gidilerek uygulanabileceğini Başbakanlık’a rapor olarak sunuyor.
Johannes Krüger’e ait eser
Arnaldo Foschini’ye ait eser
Emin Onat ile Orhan Arda’ya ait eser
7 Mayıs'ta, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulunda, Emin Onat ve Orhan Arda'nın projesi yarışmanın birincisi olarak belirleniyor. Yarışma jürisi tarafından önerilen diğer iki proje ikinci kabul edilirken, beş projeye ise mansiyon ödülü verilmiş. 5 Nisan 1943'te Başbakanlık, jürinin eleştirileri doğrultusunda altı ay içerisinde yeni bir proje hazırlamalarını Onat ile Arda'ya tebliğ ediyor ve Anıtkabir’in inşa süreçleri başlıyor.
9 Ekim 1944 günü Başbakan Rüştü Saraçoğlu tarafından temeli atılan Anıtkabir inşaatı, yaşanan birtakım sorunlar ve aksaklıklar nedeniyle planlanandan geç olarak Ekim 1953'te tamamlanıyor ve 70 yıl önce bugün, 10 Kasım 1953'te gerçekleştirilen bir törenle, Atatürk'ün naaşı buraya naklediliyor.
Gelelim bu hikayenin pazarlama ile ilgili alınacak derslerine.
Aşağıda Anıtkabir Komisyonunun müsabakaya katılacak mimarlara verdiği briefi (bildiriyi) noktasına virgülüne dokunmadan sizinle paylaşıyorum. Anıtkabir’in kendi sitesinde ve çoğu online makalede 11 maddeye indirgenerek özet olarak paylaşılan bildirinin bütünün bize çizdiği çerçevenin çok iyi bir brief örneği olduğunu düşünüyorum. Çok detaylı bir brief var karşımızda. Açıkçası ben bu kalitede bir briefi nerede ise hiç bir markamdan almadım. Giriş kısmı başta olmak üzere bize tane tane neyi neden istedikleri, ne bekledikleri anlatılmış. İşin bütçesi açık açık yazılmış ve tüm kısıtlar açıklanmış. Büyük resmi, ideali tanımlamışlar ve briefi ilmek ilmek örmüşler. PDF ten yazıya ben dönüştürdüm. Harf-imla hatalarına dokunmadım.
Anıt-Kabir müsabaka briefinin kaynağı Mimarlar Odasının Arkitekt dergi veritabanını. Türkiye’de basılmış ilk mimarlık dergisinin (Arkitekt) kurucusu Zeki Sayar’ın 1943 yılında yazdığı ve Anıtkabir Müsabakasının sonuçlarını değerlendirdiği yazının hem içerik, hem kapsam olarak bugünün yaratıcı işlerini yapanlara, markalara ve ajanslara örnek olması dileğiyle.
Karşınızda 1 Mart 1941'de başlayan Anıtkabir müsabaka bildirisi:
I — Yapılacak âbidenin karakteri
Büyük Türk milletinin kalbinde yaşıyan Atatürk yeni Türkiyeyi kurmuştur. 10/11/1938 de maddî varlıktan ayrılarak ebedî ve fanî dünyaya göçen Atatürk'ün tabutu önünde Türk Milleti en içli bir teessür ve minnet tâzimlerile eğilmiştir.
Her Türkün kalbinde yaşıyan bu büyük adamın eserlerini ebediyete mal edecek ve Türk kalbinin ATA'sına bağlılığını bütün kuvvet ve azametile ifade edecek olan Anıt Kabir aşağıdaki esaslara göre hazırlanmalıdır.
1 — Anıt bir ziyaretgâh olacaktır Bu ziyaretgâha büyük bir şeref methalinden girilecek ve yüz binlerce Türk'ün ATA'sının önünde eğilerek tazimini sunmasına ve bağlılığını tekrarlıyarak geçmesine müsait olacaktır.
2 — Bu âbide ATA'nın; Asker Mustafa Kemâl, Devlet Reisi Gazi M. Kemâl, Büyük siyasî, ilim adamı, büyük mütefekkir ve nihayet yapıcı ve yaratıcı büyük dehânın vasıflarının kudret ve kabiliyetinin timsali olacaktır. Ve onun şahsiyetiyle mütenasip bulunacaktır.
4 — Anıt Kabrin yagından görüldüğü kadar uzaktan da görülmesi lâzımdır. Bu itibarla azametli bir siluet temin etmelidir. Aynı zamanda kullanılacak mimarî motifler âbidenin uzaktan tesirini kaybetmiyecek küçük detaylardan ziyade azamet ve kudreti ifham edecek büyük unsurlar olmalıdır. Abide verilen arsanın en hâkim noktasında inşa edilecektir.
5 — Atatürk'ün ismi ve şahsiyeti altında Türk milleti sembolize edilmiştir. Türk milletine hürmet ve tâzimini göstermek isteyenler büyük Ata'nın katafalkı önünde eğilerek bu tezahürlerini ifade edeceklerdir. Bu itibarla Ankaraya gel;n her ziyaretçi doğruca Ata'nın mezarına giderek bu tazim vazifesini ifa edecektir.
6 — Atatürk Anıt - Kabrinin ve servis ve müştemilât binalarının inşa masrafları ile bahçe ve parkın tanzimi, tenviri ve sulama tesisatı, dahilî yolları ve ihata duvarları için üç milyon lira tahsis edilmiş olup bunun iki milyonu bizzat Anıt-Kabir binasının inşasına mahsustur.
II — Antreler ve sortiler, antre servisi
7 — Anıt ve kabrin bir esas şeref methali bulunacaktır. Anıta yapılacak ziyaretler bu methal üzerinden yapılacaktır.
8 — Her sene Ata'nın ölüm gününde yüz binlerce Türk'ün tâzim vazifesini ifa etmek için lâhdin önünde yapacağı tâzim geçidini temin edecek antre ve sortiler düşünülecektir.
9 — Bunlardan başka sair zamanlarda Atatürk müzesinde tetkikte bulunacaklar için ayrıca bir antre ve gardrop bulunacaktır.
10 — Antre servisleri: kapıcı odalarının adetleri müsabıkların tesis edecekleri antre adetlerine ve mahallerine göre kendileri tarafından tesbit edilecektir.
11 — Şeref mahalli civarında 200 kişilik bir gardrop yapılacaktır.
12 — Dört odadan mürekkep bir idare kısmı teşkil edilecektir ki burada Anıt Kabrin Müdürü, kâtibi, Müze memuru ve saire gibi memurlar bulunacaktır.
13 — Yine şeref antresi civarında Devlet bü yüklerinin ve büyük misafirlerin İstirahatlerini temin edecek bir dinlenme salonu bulunacaktır.
III — Esas Şeref Holü :
14 — Şeref holü, Büyük Ata' nın lâhidini ihtiva etmesi itibarile muhakkak surette bu âbidenin ruhunu ve en esaslı yerini teşkil eder. Bu hol başta büyük ATA'nın yarattığı bütün Türk milleti olduğu halde aynı zamanda milletimize tazim ve hürmetlerini gösterecek ecnebi devlet heyetlerinin Ata'nın lahdine teveccüh edecekleri, hürmet ve tâzimlerini sunacakları büyük holdür. Bu hol en az 250 ziyaretçiyi birden istiap edecek büyüklükte olacaktır. Bu holde aranan azamet, ihtişam ve kuvvet tesirleri müsabıklara bırakılmış olup holün şekil, eb'ad ve irtifaı hakkında hiç bir mütalâa dermeyan edilmemiştir.
15 — Büyük Atatürk'ün lâhidinin yeri bu şeref holünün ruhunu teşkil etmektedir. Ancak mezkûr katafalkın işgal edeceği yerin tayini müsabıka bırakılmıştır.
16 — Bundan başka Atatürk kurduğu Cümhuriyet Halk Partisine altı umde bahsetmiştir ki bugünkü modern Türkiyenin programı ve sembolü olan ve parti bayrağında altı ok ile temsil edilen bu altı umde şunlardan ibarettir:
1 - Cumhuriyetçiyiz.
2 - Milliyetçiyiz.
3 - Halkçıyız.
4 - İnkılâpçıyız.
5 - Devletçiyiz.
6 - Lâıkız.
Bu altı sembolün Ata'nın lahtinin münasip taraflarında veya holün her hangi münasip görülecek mahallinde yine müsabıkın münasip göreceği şekilde sembolize edilerek temsil edilmesi lâzımdır.
17 — Bunlardan başka kabri ziyaret edecek büyüklerimizin ve ecnebi devlet heyetlerinin tâzim ifadelerini tesbit ve imza etmeleri için bir altın kitap bulundurulacaktır. Bu kitap için mahal ve imza yeri müsabıklar tarafından tesbit edilecektir.
IV — Atatürk Müzesi ve sığınak :
18 — Yapılacak Anıt - Kabrin müsabıkın muvafık göreceği bir yerinde bir Atatürk Müzesi yapılacaktır. Bu tmüze Atatürk'ün hayatlarının muhtelif devirlerine ait fotoğraflarile kıyafetlerini ve el yazıları, imzalan, bazı şahsî eşyaları ile tetkik ve tetöbbü ettiği kitaplarının teşhirine müsait olacaktır. Bunun için asgarî üç salon tesis edilecektir. Bu salonlardan biri çok kıymetli âsarı mahfuz bir vaziyette teşhir etmek için tahsis edilecektir. Müze kısmı icap ederse iki katlı olabilir.
19 — Ziyaretleri takiben ziyaretçinin, Atatürkün hayatını anlaması ve onunla beraber muayyen bir saat yaşıyabilmesi için ziyareti müteakip müzeyi gezmesi imkânları temin edilmelidir.
20 — Hava tehlikelerine karşı gerek Atatürk'ün lahtinin muhafaza edilebiliımesi ve gerekse müzedeki asarın hıfzı için Anıt ve kabrin münasip görülecek mahallinde bir sığınak yapılacaktır.
V — Tesisat :
21 — Müsabıklar bu anıt kabir için lüzumlu sıhhî tesisat (W . C.ler, lavabolar ve pis, temiz su tesisleri) Şofaj, tenvir, vantilâsyon tesisatı, elektrik santralı ve yangın tedbirlerini düşünecek ve bunun için gereken mahalleri plânında ayıracaktır. Bilhassa tabiî ve sun'î ışık kullanıldığına göre ziya tesisleri düşünülecek ve bunlar münasip şekillerde gösterilecektir.
VI — Bina dahilindeki servisler :
22 — Anıt ve kabrin daimî bakıcı, bekçi ve hademeleri için iki koğuş ve 15 kişilik bir kıt'ai muntazıra İçin koğuş ile iki odadan ibarettir.
VII — Bina haricindeki servisler :
23 — Anıt ve Kabrin haricinde parkın tarzı tanzimi ve park içindeki tesislerle park yolları ve İhata duvarları ile bahçe methalleri bu müsabaka mevzuuna dahil tutulmuştur.
24 — Parkın tanziminde âbide önünde herhangi bir tezahürata imüsait 10-15 bin kişiyi istiap edecek bir meydan tesisi düşünülmelidir. Bu meydanda toplanan halka hitap edecek müsait bir yer (kürsü, balkon, loca gibi) düşünülecektir.
25 — 50 otomobil için bir otopark yapılacaktır.
26 — Bir fidanlık tesis edilecektir.
27 — Bina haricindeki servis binaları şunlardan ibarettir.
A - Bahçıvan İkametgâhı (3 oda W. C. banyo, mutfak)
B - Bahçıvanlar ve park bekçileri koğuşu (8 kişi İçin)
C - Amele koğuşu ( 1 5 kişi için)
D - Park âletleri için depo (müsait eb'adda)
E - Park âletlerinin tamiri için atölye
F - Ser binası (parkı tağdiye edecek ihtiyacı karşılıyacak büyüklükte).
28 — Anıt ve Kabir haricinde tesis edilen müştemilât hiç bir zaman esas binanın azamet ve ihtişamını bozmatmalıdır.
VIII — Umumî mütaleat :
29 — Müsabıkların yapacakları âbidenin şehrin mürasele yolları ile irtibatı bu müsabaka mevzuluna dahil olmayıp müsabaka plânlarında gösterilmiyecektir. Bu husus bilâhara Türkiye Cümhuriyeti Hükümetince Ankara İmar plânına göre tesbit edilecektir.
30 — Âbide etrafındaki bahçe züvvarın hürmet ve tâzim hisselerini tabiatın sükûnet ve azameti içinde Anıt'a hazırlayacak olan sahadır ki bu esaslı tesir ihmal edilmemelidir.
BONUS:
Zeki Sayar’ın 1943’te yazdığı yazının ekran görüntüleri.
Son paragrafı ayrıca metin olarak da buraya koymak isterim. Bu paragrafta da marka-ajans ilişkileri için küçük bir tüyo daha var. :)
Eldeki projelerin bir heyet marifetile ıslahı fikri bizce tamamen yersizdir. Bir proje bir heyet tarafından nasıl hazırlanır veya değiştirilir. Bir heyet ancak projenin aksak taraflarını tespit eder ve proje sahibinden bunların ıslâhini isteyebilir.
Projelerdeki zayif ciheter ise jüri heyeti tarafından tebarüz ettirilmiştir. İnşası geri kalan anıt - kabirin çok mükemmel bir eser olması için hazırlanmağa, eksikleri tamamlamağa kâfi vaktimiz vardır. Bunun için isabetli karar vermeli, icap ederse müsabakayı yenilemeği bile göze almalıdır.
Umarım hem merakınızı doyuran hem de öğretici bir yazı olmuştur.